01 Portal wiedzy o BHP - Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy

Zdrowe i bezpieczne miejsce pracy

Substancje niebezpieczne
pod kontrolą

O KAMPANII

Zagrożenia chemiczne - Informacje szczegółowe - kontekst krajowy


1. Liczby i fakty

2. Przestrzeganie przepisów prawnych to szansa na zapewnienie bezpiecznych warunków pracy z substancjami chemicznymi

3. Substancje rakotwórcze i mutagenne w miejscu pracy wymagają szczególnej uwagi

4. Nanomateriały i substancje endokrynnie aktywne – nowe i narastające zagrożenia w miejscu pracy

5. Ocena ryzyka chemicznego i zarządzania nim nie muszą byś trudne – korzystaj z narzędzi informatycznych

6. Metody bezpomiarowe - wsparcie pracodawców w rozwiązaniu problemów oceny narażenia i ryzyka zawodowego


Materiały opracowane przez specjalistów z Zakładu Zagrożeń Chemicznych, Pyłowych i Biologicznych CIOP-PIB


1. Liczby i fakty

Choroby nowotwore związane z narażenim na czynniki rakotwórcze w pracy stanowią poważny problem we wszystkich państwach Unii Europejskiej, również w Polsce. Choroby te są przyczyną około 53% zgonów związanych z pracą. Dla porównania w przypadku chorób układu krążenia odsetek ten wynosi 28 %, a w przypadku chorób układu oddechowego 6 %.

Zachorowalność na nowotwory złośliwe w Polsce systematycznie wzrasta. Zgodnie z danymi z Krajowego Rejestru Nowotworów, prowadzonego w Centrum Onkologii – Instytucie w Warszawie, w latach 1980–2015 liczba zachorowań na nowotwory złośliwe ogółem wzrosła ok. 2,4 razy z 64 820 w 1980 r. do 156 487 w 2015 r.

W etiologii chorób nowotworowych jednym z najczęściej rozpatrywanych czynników jest narażenie na różnego rodzaju substancje chemiczne rakotwórcze obecne w środowisku pracy i życia człowieka.

W warunkach zagrożenia spowodowanego występowaniem substancji i pyłów rakotwórczych w stężeniach przekraczających wartości NDS pracowało ok. 7300 pracowników w Polsce w 2015 r. liczba ta również jest niedoszacowana, z uwagi na fakt, że dane GUS dotyczą tylko czynników dla których są ustalone wartości NDS, jak również nie obejmują małych zakładów pracy zatrudniających mniej niż 10 osób. W roku 2012 substancje rakotwórcze występowały w ok. 2673 zakładach, a liczb osób narażonych wynosiła ponad 55 tys.

Jedno z priorytetowych działań określonych w programie prac Komisji Europejskiej z 2016 r. jest poprawa ochrony zdrowia pracowników poprzez ograniczenie narażenia zawodowego na działanie rakotwórczych substancji chemicznych. Podstawowym działaniem Komisji w tym obszarze jest ustalanie wiążących wartości dopuszczlnych poziomów narażenia zawodowego dla tych substancji chemicznych. W wyniku prac Komisja Europejska zaproponowała w 2017 r. ustanowienie nowych dopuszczalnych wartości narażenia dla 16 rakotwórczych czynników chemicznych, zmianę wartości dla dwóch czynników i pozostawienie 1 wartości bez zmian. Wprowadzeno również oznakowanie „skóra” dla substancji rakotwórczych, których wchłanianie przez skórę może znacząco przyczynić się do całkowitego szkodliwego oddziaływania, a w konsekwencji – budzić obawy związane z możliwymi skutkami dla zdrowia. Na podstawie wyników przeprowadzonej oceny skutków szacuje się, że ustanowienie nowych wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń dla substancji rakotwórczych i wdrożenie ich we wszystkich państwach UE pozwoli ocalić około 100 000 pracowników do 2069 r.


2. Przestrzeganie przepisów prawnych to szansa na zapewnienie bezpiecznych warunków pracy z substancjami chemicznymi

Przepisy wynikające z Ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (DzU 1998, nr 21, poz. 94 ze zm.) i rozporządzeń szczegółowych dotyczących pracy z substancjami chemicznymi powinny stanowić podstawę tych działań. Dają one szanse na stworzenie przez pracodawców warunków pracy zapewniających pełną ochronę pracowników przed ryzykiem zawodowym stwarzanym przez niebezpieczne substancje chemiczne.

W Wszystkie podmioty zaangażowane w zarządzanie ryzykiem związanym z występowaniem substancji niebezpiecznych w środowisku pracy powinny znać i stosować w praktyce przepisy prawne regulujące ich produkcję, przetwarzanie, stosowanie i unieszkodliwianie. Należy pamiętać, że to pracodawca ponosi odpowiedzialność prawną za zapewnienie bezpieczeństwa i zdrowia w miejscu pracy. Podstawowe rozporządzenia pozwalające pracodawcy na wywiązanie się z tego obowiązku w przypadku narażenia pracowników na niebezpieczne substancje chemiczne to:

  • Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Tekst jednolity z 2003, Dz. U. Nr 169, poz. 1650, zm. Dz. U. 2007, nr 49, poz. 330; zm. Dz. U. 2008, nr 108, poz. 690)
  • Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 6 czerwca 2014 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Tekst jednolity Dz. U. z 2017 r., poz. 1348)
  • Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30 grudnia 2004 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych (tekst jednolity Dz. U z 2016 r., poz. 1488)
  • Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 12 lipca 2012 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy. (tekst jednolity Dz. U. 2016, poz. 1117).
  • Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. nr 33, poz.166)
  • Rozporządzenie (WE) nr 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH), utworzenia Europejskiej Agencji Chemikaliów, zmieniające dyrektywę 1999/45/WE oraz uchylające rozporządzenie Rady (EWG) nr 793/93 i rozporządzenie Komisji (WE) nr 1488/94, jak również dyrektywę Rady 76/769/EWG i dyrektywy Komisji 91/155/EWG, 93/67/EWG, 93/105/WE i 2000/21/WE. Dz. Urz. WE L 396 z 30.12.2006, s. 1-794, ze zm.
  • Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniające i uchylające dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1907/2006. Dz. Urz. UE L 353 z 31.12.2008 r., s. 1-1355 ze zm.

Źródło:

ESENER-2 – Overview Report: Managing Safety and Health at Work (ESENER-2 – Sprawozdanie ogólne: Zarządzanie bezpieczeństwem i zdrowiem w miejscu pracy), EU-OSHA, 2016 https://osha.europa.eu/sites/default/files/ESENER2-Overview_report.pdf

B. Świątkowska, W. Hanke, N. Szeszenia-Dąbrowska, Choroby zawodowe w Polsce w 2016 r., Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, Centralny Rejestr Chorób Zawodowych, Łódź 2017

Warunki pracy w 2016 rok, wyd. GUS, Warszawa 2017 http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/rynek-pracy/warunki-pracy-wypadki-przy-pracy/warunki-pracy-w-2016-roku,1,11.html


3. Substancje rakotwórcze i mutagenne w miejscu pracy wymagają szczególnej uwagi

Polska edycja kampanii „Substancje niebezpieczne pod kontrolą” dotyczy przede wszystkim zarządzania ryzykiem związanym z występowaniem w miejscu pracy substancji rakotwórczych i mutagennych, czyli substancji, które stwarzają największe zagrożenie dla zdrowia pracowników. Choroby nowotworowe wywoływane czynnikami zawodowymi są problemem w całej Unii Europejskiej (UE). Szacuje się, że w państwach UE co roku umiera 102 500, a w Polsce 7 500 pracowników z powodu zawodowego narażenia na substancje rakotwórcze. Pomimo, że zawodowe narażenie na substancje chemiczne jest dobrze znaną przyczyną nowotworów, to jednoznaczne potwierdzenie tego związku przyczynowo-skutkowego jest bardzo trudne.

Polska jest jednym z państw UE, w którym funkcjonuje system rejestracji danych dotyczących zawodowego narażenia na czynniki rakotwórcze. Rozporządzenie Ministra Zdrowia (Dz. U. 2016 poz. 1117) zobowiązuje wszystkich pracodawców, w których zakładach są produkowane, przetwarzane lub stosowane czynniki rakotwórcze czy mutagenne do zgłaszania informacji dotyczących tych substancji do „Centralnego rejestru danych o narażeniu na substancje chemiczne, ich mieszaniny, czynniki lub procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym lub mutagennym”, prowadzonym przez Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi.

Liczba zakładów zgłaszających narażenie na substancje rakotwórcze i mutagenne oraz procesy technologiczne, jak również liczba narażonych pracowników, systematycznie wzrasta każdego roku. W 2015 r. 3544 zakłady zgłosiły narażenie na substancje rakotwórcze/mutagenne oraz 913 zakładów zgłosiło występowanie procesów technologicznych, w których uwalniają się substancje o takim działaniu. Natomiast liczba pracowników narażonych na czynniki rakotwórcze/mutagenne wynosiła 209,3 tys. Ta tendencja wzrostowa wskazuje, że świadomość polskich pracodawców w zakresie zagrożeń substancjami rakotwórczymi/mutagennymi jest coraz większa.

Struktura narażenia zawodowego na substancje chemiczne o działaniu rakotwórczym i/lub mutagennym w Polsce od ponad 10 lat kształtuje się podobnie. Wśród najbardziej rozpowszechnionych kancerogenów i/lub mutagenów chemicznych w zakładach pracy należy wymienić benzen (680 zakładów), związki chromu(VI) (720 zakładów), azbest (210), jedną z niespecyfikowanych benzyn (1000 zakładów), pyły drewna (822 zakładów) oraz WWA (101 zakładów). Najliczniejsze grupy osób zawodowo narażonych na rakotwórcze czynniki chemiczne (ponad 10 tys. osób rocznie) w 2015 r. stanowili pracownicy narażeni na: wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (benzo[a]piren – 17 tys. pracowników, benzo[a]antracen – 14,2 tys. pracowników, pyły drewna – 13,2 tys.). Natomiast liczba osób zatrudnionych podczas procesów technologicznych, w których uwalniają się substancje rakotwórcze/mutagenne wynosiła 16,1 tys. Niezmiennie od ponad 10 lat, wśród procesów technologicznych i prac związanych z występowaniem czynników rakotwórczych/ mutagennych, największa liczba zarówno zakładów pracy, jak i pracowników jest wykazywana w przypadku prac związanych z narażeniem na pyły drewna twardego. W 2015 r. 822 zakłady pracy zgłosiły ten czynnik, a liczba narażonych pracowników wynosiła ponad 13 tys., z czego średnio 75% stanowili mężczyźni.

Dzięki nowelizacji rozporządzenia ministra zdrowia dotyczącego czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy w 2012 r. przestał istnieć problem braku możliwości określenia liczby osób narażonych zawodowo na kancerogeny w skali kraju. Wprowadzenie prawnego obowiązku rejestrowania i zgłaszania ogólnej liczby pracowników narażonych na kancerogeny i mutageny chemiczne w zakładzie pracy pozwoliło na określenie rzeczywistej liczby osób narażonych na tą grupę czynników.

W Polsce systematycznie zwiększa się zachorowalność na nowotwory złośliwe. Zgodnie z danymi z Krajowego Rejestru Nowotworów, prowadzonego w Centrum Onkologii w Warszawie, w latach 2005–2016 liczba zachorowań na nowotwory złośliwe ogółem wzrosła z 90,8 tys. w 2005 r. do 180,3 tys. w 2016 r. W etiologii chorób nowotworowych jednym z najczęściej rozpatrywanych czynników jest narażenie na różnego rodzaju rakotwórcze substancje chemiczne obecne w środowisku życia i pracy człowieka.

W latach 2009–2016 r. w Rejestrze Chorób Zawodowych Instytutu Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi (IMP) zarejestrowano łącznie 927 nowotworów złośliwych wynikających z narażenia zawodowego, w tym 66 przypadków w 2016 r. Około 65% chorób zawodowych nowotworowych zarejestrowano w sekcji – Przetwórstwo przemysłowe. Badacze wskazują jednak na niedoszacowanie liczby tych chorób, które wynika z długiego okresu latencji nowotworu, a przede wszystkim jest związane z trudnościami z jednoznacznym rozdzieleniem zawodowych i środowiskowych czynników przyczynowych. Z tego powodu precyzyjne rozpoznanie rodzaju czynników rakotwórczych, które występują w polskich zakładach pracy, oraz określenie skali narażenia zawodowego jest szczególnie istotne z punktu widzenia zarówno prewencji nowotworów, jak i orzecznictwa chorób zawodowych w tym zakresie.

Pomimo systematycznego wzrostu zawodowych chorób nowotworowych w państwach UE, dotychczas dokładnie zbadano jedynie stosunkowo niewielką liczbę substancji powodujących te choroby, a w dziedzinie innych zagrożeń, takich jak czynniki farmaceutyczne, fizyczne i biologiczne, pozostaje jeszcze wiele do zrobienia. Istnieją również zagrożenia nowymi czynnikami rakotwórczymi wynikające z rozwoju nowych technologii np. nanotechnologii i biotechnologii. Ponadto, narażenie zawodowe rzadko wiąże się z jednym czynnikiem. Wynika raczej z połączenia różnych czynników, na co należy zwrócić większą uwagę. Dlatego też europejskie organizacje i instytucje badawcze podjęły w 2015 r. decyzję o konieczności intensyfikacji działań ukierunkowanych na prewencję w celu ograniczenia narażenia zawodowego na substancje rakotwórcze. Komisja Europejska i Komitet Doradczy ds. Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy (The Advisory Committee on Safety and Health at Work – ACSH) podjęli decyzję, że podstawą tych działań będzie wprowadzenie we wszystkich państwach UE wiążących wartości dopuszczalnego narażenia zawodowego na substancje sklasyfikowane jako rakotwórcze, tj. rakotwórcze kategorii 1A i 1B zgodnie z załącznikiem I do rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady nr 1272/2008 z dnia 16.12.2008 r. w sprawie: klasyfikacji, oznakowania oraz pakowania substancji i mieszanin (Classification, Labelling and Packaging, CLP), zmieniającym i uchylającym dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniającym rozporządzenie (WE) nr 1907/2006 (Dz. Urz. WE L 353/2 z dnia 31.12.2008 ze zm.). Do 2017 r. wartości wiążące na poziomie UE ustalono dla: azbestu (aktynolit, antyfilit, chryzotyl, grueneryt, krokidolit, termolit), benzenu, pyłów drewna twardego, ołowiu i jego związków nieorganicznych, monomeru chlorku winylu (10 substancji; dyrektywa 98/24/WE, 2004/37/WE, 2009/148/WE). Dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2017/2398 z dnia 12 grudnia 2017 r. zmieniającej dyrektywę 2004/37WE w sprawie ochrony pracowników przed zagrożeniem dotyczącym narażenia na czynniki rakotwórcze i mutageny podczas pracy ustalono wartości wiążące dopuszczalnych poziomów narażenia zawodowego dla 14 czynników chemicznych: pyłów drewna twardego, związków chromu(VI), ogniotrwałych włókien ceramicznych, krzemionki krystalicznej w formie pyłu respirabilnego, benzenu (wprowadzono oznakowanie „skóra” bez zmiany wartości wiążacej), chloroetenu (chlorku winylu), epoksyetanu (tlenku etylenu), 1,2-epoksypropanu, akrylamidu, 2-nitropropanu, o-toluidyny, 1,3-butadienu, hydrazyny oraz bromoetenu. Dla czterech substancji, tj. benzenu, tlenku etylenu, akrylamidu i hydrazyny umieszczono adnotacje „Skóra”. W Dyrektywie 2017/2398/UE podano również szereg ogólnych minimalnych zaleceń służących wyeliminowaniu lub ograniczeniu narażenia na działanie czynników rakotwórczych lub mutagennych. Pracodawcy muszą identyfikować i oceniać ryzyko narażenia pracowników na działanie określonych czynników rakotwórczych (i mutagennych) oraz muszą zapobiegać takiemu narażeniu w przypadku wystąpienia wspomnianego ryzyka. Odpowiednie procesy lub czynniki chemiczne należy zastąpić procesami lub czynnikami chemicznymi, które nie będą stwarzały żadnego zagrożenia, lub które będą stwarzały mniejsze zagrożenie, jeżeli będzie to technicznie wykonalne. Jeżeli takie zastąpienie nie będzie technicznie wykonalne, chemiczne czynniki rakotwórcze muszą – stosownie do możliwości technicznych – być wytwarzane i stosowane w systemach zamkniętych, aby nie dopuścić do narażenia pracowników na ich działanie. Jeżeli będzie to niemożliwe ze względów technicznych, poziom narażenia pracowników na działanie tych czynników musi zostać zmniejszony do tak niskiego poziomu, na jaki pozwalają możliwości techniczne. Choroby nowotworowe związane z miejscem pracy stanowią obecnie duży problem i pozostaną nim w przyszłości z uwagi na fakt, że pracownicy są i będą narażeni na działanie czynników rakotwórczych. W związku z tym działania UE ukierunkowane na ustalenie wartości dopuszczalnych stężeń dla tych substancji obowiązujących we wszystkich państwach UE będzie miało wpływ na zmniejszenie liczby chorób nowotworowych w Europie oraz pozwoli na zapewnienie równego poziomu ochrony pracowników. Szacuje się, że wprowadzenie wartości dopuszczalnych dla 50 substancji rakotwórczych pozwoli na uniknięcie śmierci około 100 tys. pracowników w najbliższych 50 latach.

Dlatego też pracodawcy przedsiębiorstw, w których występuje narażenie na substancje rakotwórcze muszą dołożyć wszelkich starań w celu zapewnienia bezpiecznych warunków pracy, co związane jest z wykonywaniem dodatkowych pomiarów na stanowiskach pracy w relacji do nowych wartości NDS, modernizacją parku maszynowego, procesów technologicznych i środków ochrony zbiorowej oraz wprowadzaniem zmian organizacyjnych, a także stosowaniem odpowiednich ochron indywidualnych.


Źródło

Pałaszewska-Tkacz A., Czerczak S., Katarzyna Konieczko K.: Czynniki rakotwórcze i mutagenne w środowisku pracy w Polsce. Medycyna Pracy 2015;66(1):29–38


4. Nanomateriały i substancje endokrynnie aktywne – nowe i narastające zagrożenia w miejscu pracy

W środowisku pracy pojawiają się nowe wyzwania związane z ograniczaniem ryzyka związanego z substancjami niebezpiecznymi, m.in. w związku z wykorzystaniem innowacyjnych materiałów (nanomateriałów) i technologii, których potencjalnie negatywny wpływ na ludzkie zdrowie nie został jeszcze do końca zbadany, a także substancji zaburzających funkcjonowanie układu dokrewnego (które mają wpływ na rozrodczość, powodują wady wrodzone i przyczyniają się do rozwoju otyłości i cukrzycy).

Nanotechnologie są jedną z najszybciej rozwijających się dziedzin gospodarki światowej w ciągu ostatnich 10 lat. Obejmują zestaw technik wytwarzania struktur definiowanych jako nanomateriały, nanocząstki lub nanoobiekty, których co najmniej jeden wymiar zewnętrzny jest w skali od 1 do 100 nanometrów. Nanometr stanowi jedną miliardową część metra (10-9 m, czyli 1 milionową część milimetra) – jest to wielkość, która wpływa na wiele właściwości fizycznych, chemicznych, mechanicznych, optycznych, elektrycznych, magnetycznych itp. nowych struktur, odmiennych od własności ich odpowiedników o większym wymiarze. Właściwości tych struktur dają niemal nieograniczone możliwości zastosowań. Uważa się nawet, że nanotechnologie inicjują nową rewolucję przemysłową. Wśród wielu obszarów zastosowania nanotechnologii w ostatnich latach istotne znaczenie przypisuje się m.in.: elektronice, biomedycynie, bioinżynierii, ochronie środowiska, energetyce, farmacji, kosmetologii, produkcji zaawansowanych materiałów wykorzystywanych w przemyśle chemicznym, motoryzacyjnym, budownictwie, przemyśle spożywczym, tekstylnym i wielu innych. Do najczęściej stosowanych nanomateriałów należą struktury pochodzenia węglowego, jak nanorurki węglowe, grafen, grafit, fulereny, sadza techniczna, nanostrukturalne formy związków metali (tytanu, srebra, cynku, ceru, cyrkonu), ditlenek krzemu oraz nanoglinki, polistyren, dendrymery). W Polsce, podobnie jaki w innych krajach UE, od lat notowany jest systematyczny rozwój nanotechnologii. Według danych GUS w 2016 r. działalność nanotechnologiczną prowadziło 107 przedsiębiorstw, tj. o 5,9% więcej niż w roku poprzednim; w dziedzinie nanotechnologii pracowało 3910 osób, z czego w przedsiębiorstwach – 1433 osoby; w działalność badawczą i rozwojową w dziedzinie nanotechnologii zaangażowanych było 3017 osób. W 2016 r., podobnie jak w latach poprzednich, dominującym obszarem w dziedzinie nanotechnologii były nanomateriały. Ten obszar zastosowania wskazało o 3,8% więcej przedsiębiorstw niż w 2015 r.

Perspektywa rozwoju nanotechnologii i występowania nanostruktur na stanowiskach pracy wymaga oceny zagrożeń jakie mogą stanowić dla pracownika i zapewnienia bezpiecznych warunków pracy. Wiele badań toksykologicznych wskazuje, że specyficzne dla nanomateriałów właściwości fizykochemiczne, takie jak: wielkość (w skali 1-100 nm), kształt (zwłaszcza długość cząstek i stosunek długości do średnicy), pole powierzchni, zwiększają ich aktywność biologiczną w porównaniu z tymi samymi substancjami o większym wymiarze. Wielkość na poziomie podstawowych struktur komórkowych umożliwia nanocząstkom swobodne przenikanie przez błony komórkowe, oddziaływanie na poszczególne organelle komórkowe i zaburzanie ich funkcji. Duża powierzchnia właściwa cząstek ziarnistych, jak również włóknisty kształt cząstek, zaburzają działanie układu fagocytarnego płuc odpowiedzialnego za eliminację zanieczyszczeń. Według raportów toksykologicznych najczęściej opisywane skutki narażenia na nanomateriały to:

  • stany zapalne płuc prowadzące do alergii i astmy, a nawet zmian nowotworowych. Przykładem jest działanie ditlenku tytanu (TiO2), w przypadku którego Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem (IARC) uznała, że istnieje wystarczająca ilość dowodów, by skategoryzować nano-TiO2 jako substancję o przypuszczalnie rakotwórczym działaniu na człowieka.
  • zmiany zwłóknieniowe tkanki miąższowej płuc, powodowane przede wszystkim przez nanomateriały włókniste, jak nanorurki węglowe oraz wiele nanometrycznych struktur metali.
  • zmiany w układzie sercowo-naczyniowym (zaburzenia rytmu serca, zmiany w układzie krzepnięcia krwi), które mogą być następstwem reakcji zapalnych wynikających z bezpośredniej interakcji nanocząstek z krwinkami (czerwonymi i białymi), płytkami krwi lub komórkami wyściełającymi ściany naczyń krwionośnych. Zmiany takie wykazywano głównie w przypadku nanocząstek metali, nanorurek węglowych, fulerenów.
  • zmiany neurologiczne w tym zmiany patologiczne w mózgu, powodowane głównie przez metale i tlenki metali.
  • kumulacja w narządach wewnętrznych, wątrobie, nerkach, śledzionie, gruczołach limfatycznych, komórkach układu rozrodczego. Zmiany obserwowane były w przypadku nanorurek węglowych, metali i tlenków metali, po narażeniu inhalacyjnym zwierząt doświadczalnych.

Należy wyraźnie podkreślić, że nie należy wszystkich nanomateriałów uważać a priori za stwarzające zagrożenie tylko dlatego, że posiadają wymiar w skali nano. W stosunku do wielu nanomateriałów nie ma jednoznacznych wyników badań dotyczących ich szkodliwego działania (nanoglinki, ditlenek cyrkonu, hydroksyapatyty, materiały węglikowe). Należy również oddzielić narażenie zawodowe od konsumenckiego. W produktach przeznaczonych dla konsumentów nanomateriały są związane w postaci kompozytów, polimerów itp. i nie stanowią zagrożenia w takim stopniu, jak podczas ich produkcji. Ryzyko wystąpienia szkodliwych skutków zdrowotnych zależy od rodzaju nanomateriału oraz prawdopodobieństwa i poziomu jego emisji do środowiska pracy. Podstawą zapewnienia bezpiecznych warunków pracy z nanomateriałem jest ocena ryzyka zawodowego i dobór odpowiednich do poziomu ryzyka środków zapobiegawczych.

Narastające zagrożenie dla zdrowia stanowią również substancje chemiczne zaliczane do grupy endokrynnie aktywnych (EDC), występujące zarówno w środowisku życia, jak i pracy. Według definicji WHO substancja zaburzająca gospodarkę hormonalną (ednocrine disruptor - ED) to egzogenna substancja lub mieszanina substancji, która wywołuje zmianę w funkcjonowaniu układu hormonalnego, w następstwie czego powoduje niekorzystne skutki zdrowotne w nieuszkodzonym organizmie, u jego potomstwa, lub w populacjach. Substancje zaburzające gospodarkę hormonalną, mogą mieć szkodliwy wpływ na układ dokrewny. Działają one w bardzo małych ilościach i w ściśle określonych momentach w czasie, aby regulować rozwój organizmu, wzrost, rozmnażanie, metabolizm, odporność i zachowanie. Działanie tych substancji może doprowadzić, m.in. do: zaburzeń płodności, zaburzeń rozwoju narządów płciowych, zachorowań na raka hormonozależnego (m.in. raka sutka, gruczołu krokowego, jajnika i jąder), uszkodzeń płodu, w tym rozwoju jego układu nerwowego, a także zaburzeń metabolizmu, otyłości i cukrzycy. Szacuje się, że UE wydaje rocznie ponad 150 miliardów euro na leczenie chorób spowodowanych EDC oraz na utrzymanie osób, które z powodu uszczerbku na zdrowiu nie mogą pracować.

Obecnie znanych jest ponad 560 związków chemicznych, które wykazują̨ zdolność zaburzania czynności układu dokrewnego, podanych przez Komisję Europejską. Lista dostępna jest na stronach Komisji Europejskiej (ec.europa.eu/environment/chemicals/endocrine/pdf/database.zip)

Niektóre z EDCs, to substancje pochodzenia naturalnego, jak 17-β-estradiol, estriol, czy estron, jednak wiele jest substancji syntetycznych, takich jak etinyloestradiol, czy dietylostilbestrol. Do najbardziej znanych substancji o udowodnionym działaniu endokrynnym należą np.: polichlorowane bifenyle (PCB) (dawniej stosowane w urządzeniach elektrycznych), tiuram, bisfenol A, ftalany (stosowane w produkcji tworzyw sztucznych), alkilofenole (obecne w detergentach, środkach powierzchniowo czynnych oraz zastosowane jako antyutleniacze i dodatki do olejów smarowych), dioksyny (uwalniane ze spalarni), styren, pestycydy chloroorganiczne, a także organohalogeny (stosowane jako środki zmniejszające palność).

W związku z zagrożeniami dla zdrowia jakie stwarzają zarówno nanomateriały jak i substancje endokrynnie aktywne w CIOP-PIB podejmowane są działania w kierunku określenia ich toksyczności oceny ryzyka zawodowego oraz środków prewencyjnych.


Źródło:

Przewodnik po Kampanii Zdrowe i bezpieczne miejsce pracy. Substancje niebezpieczne pod kontrolą, EU-OSHA 2018

Zapór L. „Toksyczność nanocząstek metali – wybrane zagadnienia”. Przemysł Chemiczny, 2012, 91/6, 1000-1003.

Szewczyńska M., Dobrzyńska E., „Substancje endokrynnie aktywne. Występowanie, zagrożenia i metody ich oznaczania” Przemysł Chemiczny 97/2(2018)


5. Ocena ryzyka chemicznego i zarządzania nim nie muszą byś trudne – korzystaj z narzędzi informatycznych

Zgodnie z wymaganiami dyrektywy 98/24/WE, jak również Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dn. 30 grudnia 2004 r. (tekst jednolity Dz. U. 2016 poz. poz. 1117), pracodawca jest zobowiązany do ustalenia, czy w środowisku pracy występuje czynnik chemiczny stwarzający zagrożenie oraz do dokonania i udokumentowania oceny ryzyka zawodowego stwarzanego przez ten czynnik.

W większości krajów UE, w tym także i w Polsce wciąż znajdują się zakłady pracy, w których ocena ryzyka zawodowego nigdy nie została przeprowadzona w sposób właściwy, a jeśli była – nie wiązała się z wprowadzeniem jakichkolwiek środków zarządzania ryzykiem. Ponadto, zwykle ocena ryzyka jest formalną procedurą, stwarzającą pozory zapewnienia zgodności ze stawianymi pracodawcy wymaganiami prawnymi. Wciąż zbyt duży nacisk kładzie się na samą ocenę ryzyka rozumianą, jako przypisanie mu określonej wielkości, natomiast bagatelizowana jest zasadnicza część całego procesu oceny, czyli określenie zasad ochrony przed zagrożeniami.

Jak wynika z kontroli Państwowej Inspekcji Pracy (PIS) ukierunkowanych na zagrożenia chemiczne w ponad 2/3 kontrolowanych zakładów, ocena ryzyka związana z narażeniem na substancje chemiczne dokonywana jest nieprawidłowo, powierzchownie i nieadekwatnie do istniejących warunków pracy, a podejmowane działania organizacyjno-techniczne ograniczające zagrożenia związane z występowaniem substancji chemicznych, nie są powiązane z oceną ryzyka. Podstawowe problemy to niewłaściwa identyfikacja zagrożeń, stwarzanych przez stosowane lub uwalniane w środowisku pracy czynniki chemiczne, zwłaszcza nieznajomość lub lekceważenie zagrożeń i przepisów dotyczących substancji, preparatów lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym. Przyczyną powtarzających się uchybień w zakresie chemikaliów była głównie nieznajomość obowiązującego prawa, a także niewłaściwy przepływ informacji w łańcuchu dostaw.

Podczas prowadzonych kontroli PIS pracodawcy przede wszystkim zgłaszają brak możliwości bezpłatnego korzystania ze specjalistycznego doradztwa i merytorycznego wsparcia w zakresie bezpieczeństwa chemicznego, ale też i poradników w zakresie wymagań dotyczących bezpieczeństwa i ochrony zdrowia osób wykonujących prace z niebezpiecznymi chemikaliami, w tym oceny ryzyka zawodowego przy tych pracach. Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy wychodzi naprzeciw tym oczekiwaniom pracodawców udostępniając on-line bezpłatnie w portalu internetowym CIOP-PIB w bazie ChemPył narzędzia wspomagające zarządzanie ryzykiem chemicznym w środowisku pracy.

Baza wiedzy ChemPył (www.ciop.pl/chempyl)

Zintegrowanie danych niezbędnych do pełnej identyfikacji występujących w zakładzie niebezpiecznych substancji chemicznych, w tym rakotwórczych, jak i innych materiałów, z uwzględnieniem nowego podejścia do nadzoru nad chemikaliami, w jedną bazę danych, jaką jest baza wiedzy o zagrożeniach chemicznych i pyłowych ChemPył, opracowana w Zakładzie Zagrożeń Chemicznych, Pyłowych i Biologicznych CIOP-PIB, nie tylko wypełnia tę lukę, ale i zapewnia potencjalnym użytkownikom odpowiednie wsparcie praktyczne. Zgromadzenie w jednym miejscu danych do oceny ryzyka zawodowego związanego z oddziaływaniem substancji chemicznych wpływa na poprawę ochrony przed oddziaływaniem tych czynników oraz dostarczy odpowiednich narzędzi do czynnej ochrony zdrowia poprzez profilaktykę.

Zebrane w bazie ChemPył informacje mają pomagać w prawidłowym przeprowadzaniu oceny narażenia i ryzyka zawodowego oraz ograniczaniu lub eliminowaniu szkodliwego wpływu substancji chemicznych na zdrowie pracowników. Wszelkie prace związane z modernizacją i aktualizacją bazy mają na celu postrzeganie jej, jako przydatnego narzędzia w codziennej pracy nie tylko specjalistów zajmujących się oceną i ograniczaniem ryzyka chemicznego, ale również pracodawców i pracowników oraz specjalistów zarządzających bezpieczeństwem i higieną pracy w przedsiębiorstwach, w których występuje narażenie na te czynniki. Praktyczne przykłady, specyficzne dla danego sektora gospodarki, przedstawione w przyjazny dla pracodawcy sposób mają stanowić istotne wsparcie w poprawnie przeprowadzanej ocenie ryzyka zawodowego. Dążeniem autorów bazy CHEMPYŁ jest zapewnienie pracodawcy pełnego źródła informacji z tego zakresu.


6. Metody bezpomiarowe - wsparcie pracodawców w rozwiązaniu problemów oceny narażenia i ryzyka zawodowego

Obowiązkiem pracodawcy, zgodnie z Kodeksem pracy (Dz.U. 1974 nr 24 poz. 141) oraz Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U. 2011 nr 33 poz. 166), jest przeprowadzanie pomiarów stężeń substancji chemicznych w powietrzu na stanowiskach pracy. Ponieważ jednak, jest to możliwe jedynie dla substancji o ustalonych wartościach najwyższych dopuszczalnych stężeń w środowisku pracy w Polsce, dla substancji chemicznych, nieposiadających ustalonych wartości normatywnych w przepisach krajowych, pracodawcy zaleca się ustalenie własnych kryteriów dopuszczalności ryzyka zawodowego. Bezpomiarowe metody oceny narażenia i ryzyka zawodowego to metody pozwalające na przewidywanie stężenia niebezpiecznej substancji chemicznej w powietrzu środowiska pracy z wykorzystaniem odpowiednich modeli. W języku angielskim modele do szacowania narażenia inhalacyjnego bezpłatnie udostępnione on-line to, m.in. MEASE, ECETOC TRA, czy EMKG-Expo-Tool. Główna zasada ich działania to jakościowy sposób oceny i zarządzania ryzykiem stwarzanym przez niebezpieczne substancje chemiczne. Bezpomiarowe metody oceny narażenia i ryzyka zawodowego służą zatem, m.in.:

  • ocenie ryzyka związanego z narażeniem na substancje chemiczne w zakładach pracy
  • spełnianiu wymagań Rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych
  • spełnieniu wymagań Rozporządzenia w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów REACH.

Narzędzia wspomagające, dostępne bezpłatnie on-line w języku polskim

Przykładem tego typu metod bezpomiarowych może być, dostępny w bazie CHEMPYL, program komputerowy do jakościowej oceny ryzyka. Program ten opracowano w CIOP-PIB na bazie COSHH Essentials, tj. Podstawy kontroli substancji niebezpiecznych dla zdrowia, przygotowanego przez HSE (Health and Safety Executive, tj. Instytut Nadzoru BHP), zgodnie z zaleceniami do Dyrektywy 98/24/WE. Warto podkreślić, że została ona zmodyfikowana i wzbogacona o klasyfikację wg rozporządzenia CLP, a także możliwość oceny ryzyka dla przypadku zatrudniania młodocianych i kobiet w ciąży. Program ten pozwala na ocenę ryzyka metodą jakościową na wybranym stanowisku pracy. Zastosowana metoda umożliwia dokonanie oceny zagrożenia i określenie potrzeby wprowadzenia środków prewencji. Wyznaczony w efekcie poziom ryzyka jest połączony z odpowiednią strategią prewencji, przy uwzględnieniu ogólnych zasad zapobiegania ryzyku wynikających z art. 5 Dyrektywy 98/24/WE. Ocena końcowa dotyczy ryzyka stwarzanego przez wszystkie substancje chemiczne występujące na danym stanowisku pracy i dokonana jest na podstawie ryzyka dla substancji chemicznej stwarzającej największe zagrożenie.

Program pozwala na szybką i w pełni automatyczną ocenę ryzyka, wymaga wprowadzenia zaledwie kilku podstawowych danych, podczas gdy większość niezbędnych informacji automatycznie uzupełnia z bazy niebezpiecznych substancji chemicznych dostępnej w CHEMPYŁ. W konsekwencji, program stanowi proste i łatwe w obsłudze narzędzie do oceny ryzyka zawodowego dla substancji chemicznych. Jest to istotna pomoc dla pracodawców i specjalistów ds. bhp w ocenie ryzyka szczególnie dla czynników chemicznych, nieposiadających ustalonych wartości normatywnych w przepisach krajowych. Po zakończeniu oceny ryzyka program daje możliwość utworzenia i wyświetlenia dokumentu podsumowującego z wynikiem przeprowadzonej oceny na wytypowanym stanowisku pracy.

Bardziej rozbudowanym narzędziem wspierającym przedsiębiorstwa w ocenie ryzyka zawodowego jest Stoffenmanager (www.stoffenmanager.nl). Jest to internetowy system służący do identyfikacji zagrożeń chemicznych, kontroli narażenia w miejscu pracy i komunikacji z kierownikami, pracownikami i zewnętrznymi uczestnikami procesu w sposób zrozumiały i przejrzysty. Stoffenmanager® jest narzędziem internetowym, przeznaczonym do wspierania małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP), ale także i dużych organizacji w ustalaniu priorytetów i kontrolowaniu zagrożeń związanych z obchodzeniem się z niebezpiecznymi substancjami w miejscu pracy. Od maja 2016 r. Stoffenmanager® jest dostępny w polskiej wersji językowej, obecnie w wersji 7.0. Warto podkreślić, ze Stoffenmanager® jest wymieniany w wytycznych do REACH (Guidance on Information Requirements and Chemical Safety Assessment Chapter R.14: Occupational exposure assessment), jako zalecane narzędzie do oceny ryzyka służące zapewnieniu zgodności z prawodawstwem UE. Obecnie Stoffenmanager, uznawany w UE ma ponad 32 000 użytkowników. Niezawodność gwarantuje mu niezależna Międzynarodowa Naukowa Rada Doradcza ISAB, której członkiem jest także CIOP-PIB. Użytkownik programu ma zapewnione wsparcie techniczne i eksperckie (wdrożenie i szkolenia). Na chwilę obecną istnieją cztery różne licencje Stoffenmanager®, tj. Podstawowa (bezpłatna), Produkt+, Ryzyko+ i Premium. Wszystkie umożliwiają zarządzanie rejestrem substancji niebezpiecznych, substancji rakotwórczych, mutagennych i działających na rozrodczość (CMR), a także ustalenie priorytetów ryzyka związanego z narażeniem inhalacyjnym i dermalnym. Ponadto, umożliwiają ocenę ryzyka inhalacyjnego (metodą jakościową i ilościową) i porównanie wyników z wartościami dopuszczalnymi, jak również obliczanie skutków wprowadzonych środków prewencji i uwzględniania ich w planie działania, czy automatyczne generowanie instrukcji stanowiskowych (SIBHP).

Wersja bezpłatna Stoffenmanager® Basic ma w szczególności wspierać MŚP w przeprowadzaniu oceny ryzyka chemicznego i zarządzanie tym ryzykiem. Pozwala na zapisanie do 35 produktów chemicznych i ocen ryzyka. Uruchomienie modelu Stoffenmanager® wymaga jednak wprowadzenia znacznie większej ilości danych wejściowych, niż program opracowany w CIOP-PIB, na temat zarówno stosowanego produktu i jego składników, jak i procesu, czy stanowiska pracy na którym produkt ten jest stosowany. Narzędzie to składa się z modułów do przeprowadzania jakościowej i ilościowej oceny ryzyka, a pakiet Premium umożliwia ocenę narażenia pracowników zgodnie z wymaganiami REACH. Najistotniejsze do oceny ryzyka zawodowego są informacje zawarte w karcie charakterystyki, stąd Stoffenmanager® nie ma zastosowania do substancji czy produktów, które nie posiadają karty charakterystyki lub dla których zwroty określające zagrożenie tzw. zwroty H nie są znane lub przypisane (np. niektóre pestycydy lub substancje farmaceutyczne). Czynnikami w największym stopniu determinującymi narażenie są rodzaj zadania, środki ochrony zbiorowej, w tym wentylacja ogólna i miejscowa oraz właściwości produktu. Stoffenmanager® łączy informacje dotyczące zagrożenia stwarzanego przez produkt z oszacowanym narażeniem drogą inhalacyjną lub przez skórę. W programie można również dokonać oceny ryzyka metodą ilościową za pomocą modułu ilościowego dla substancji chemicznych występujących w powietrzu w postaci par lub aerozoli.


Źródło:

E. Dobrzyńska, M. Pośniak ,Ocena ryzyka związanego z występowaniem substancji chemicznych na stanowiskach pracy. Metody bezpomiarowe w bazie CHEMPYŁ, Przemysł Chemiczny 4/2018

E. Dobrzyńska, Baza wiedzy o zagrożeniach chemicznych i pyłowych CHEMPYŁ dostępna w portalu CIOP-PIB., Inżynieria Ekologiczna 2016 (50), 36–41 DOI: 10.12912/23920629/65481

E. Dobrzyńska, M. Pośniak: Niebezpieczne substancje chemiczne – narzędzia wspomagające ocenę ryzyka zawodowego, Medycyna Pracy 2014; 65(5):683–692