Obowiązki pracodawcy i pracowników w zakresie badań profilaktycznych

Jednym z podstawowych obowiązków pracodawcy jest, zgodnie z art. 229 § 4 k.p. niedopuszczenie do pracy osoby bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do podjęcia pracy na określonym stanowisku. Naruszenie tego podstawowego obowiązku przez pracodawcę, zgodnie z wielokrotnie potwierdzaną wyrokami linią orzeczniczą, uznaje się za przyczynę zewnętrzną zdarzenia jako elementu składającego się na pojęcie wypadku przy pracy. W wyroku Sądu Najwyższego z 17 listopada 2000 r. (sygn. akt II UKN 49/00, OSNP 2002/11/275) wyjaśniono, że dopuszczenie do pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia lekarskiego, stwierdzającego brak przeciwwskazań do podjęcia pracy na określonych stanowiskach, może stanowić przyczynę zewnętrzną wypadku przy pracy w rozumieniu „ustawy wypadkowej".

W zakresie obowiązków pracodawcy pozostaje właściwe określenie treści skierowania na badania lekarskie. Należy zaznaczyć, że niewskazanie stanowiska albo brak określenia istotnych zagrożeń może doprowadzić do podjęcia przez lekarza niewłaściwej decyzji w zakresie dopuszczalności zatrudnienia badanego. Jak wyjaśniał Sąd Najwyższy w wyroku z 27 stycznia 2011 r. (sygn. akt II PK 175/10, OSNAPiUS 2012/78/88) pracodawca powinien: (...) z należytą starannością podejmować niezbędne działania, w tym zwłaszcza wyraźnie nakazane przez prawo, jak działania określone w § 4 ust. 2 pkt. 4 rozporządzenia z dnia 30 maja 1996 r. (..), zmniejszające do minimum ryzyko utraty życia lub uszczerbku na zdrowiu pracowników. (...). W uzasadnieniu do powołanego wyroku sąd zauważył, że brak informacji o występowaniu na stanowisku pracy czynników szkodliwych dla zdrowia lub warunków uciążliwych oraz brak aktualnych wyników badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia, mających na celu ukierunkowanie badań profilaktycznych, może wpłynąć na zaniechanie wykonania odpowiednich badań medycznych wynikających ze wskazówek metodycznych i prowadzić do naruszenia wynikającego z art. 15 k.p. obowiązku pracodawcy zapewnienia pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy oraz prowadzić do negatywnych konsekwencji zdrowotnych dla pracownika, a w ostateczności także sankcji względem pracodawcy. Prawidłowa ocena dopuszczalności zatrudnienia pracownika na wskazanym w skierowaniu stanowisku pracy jest uzależniona od zakresu informacji o występujących na tym stanowisku uciążliwości oraz aktualnych pomiarów czynników szkodliwych.

Wobec tego uwzględnienie, podczas sporządzania skierowania, aktualnej oceny ryzyka zawodowego związanego z daną pracą, która jest elementem profilaktyki zdrowotnej w zakładzie i obowiązkiem każdego pracodawcy, wynikającym z art. 226 k.p, wydaje się niezwykle istotne. Należy wskazać, że wytyczne dotyczące treści skierowania na badania profilaktyczne zawarte są w § 4 rozporządzenia w sprawie badań lekarskich. Zgodnie z jego treścią skierowanie to powinno zawierać:

1. określenie rodzaju badania profilaktycznego, jakie ma być wykonane,
2. w przypadku osób przyjmowanych do pracy lub pracowników przenoszonych na inne stanowiska pracy – określenie  stanowiska pracy, na którym osoba ta ma być zatrudniona (w tym przypadku pracodawca może wskazać w skierowaniu dwa lub więcej stanowisk pracy, w kolejności odpowiadającej potrzebom zakładu),
3. w przypadku pracowników - określenie stanowiska pracy, na którym jest zatrudniony,
4. informacje o występowaniu na stanowisku lub stanowiskach pracy czynników szkodliwych dla zdrowia lub warunków uciążliwych oraz aktualne wyniki badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia, wykonanych na tych stanowiskach.

W tym miejscu warto podkreślić, że pracodawca ma bezwzględny obowiązek skierowania pracownika na badania profilaktyczne, natomiast ich zakres i ewentualny udział w nich lekarzy specjalistów danych dziedzin medycyny określa lekarz przeprowadzający badania.

Obowiązkom pracodawcy odpowiadają ustawowe obowiązki pracownika wymienione w art. 100 i 211 k.p. W ich zakresie znajduje się m.in. sumienne i staranne wykonywanie pracy oraz stosowanie się do poleceń przełożonych, dotyczących pracy, jeżeli nie są one sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę. Pod-stawowym obowiązkiem pracownika jest po-nadto przestrzeganie przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, m.in. w efekcie: wykonywania pracy zgodnie z przepisami bhp, współdziałania z pracodawcą i przełożonymi w wypełnianiu obowiązków dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy oraz poddawania się wstępnym, okresowym i kontrolnym badaniom lekarskim i stosowania się do wskazań lekarskich.

W zakresie obowiązku poddawania się wstępnym, okresowym i kontrolnym badaniom lekarskim wypowiedział się również Sąd Najwyższy w wyroku z 10 maja 2000 r. (sygn. akt I PKN 642/99, OSNP 2001/20/619), w którym stwierdził, że polecenie wykonywania badań lekarskich jest poleceniem służbowym dotyczącym pracy. Wobec pracownika uchylającego się od przeprowadzenia badań pracodawca może nie tylko zastosować karę porządkową, ale nawet rozwiązać z nim stosunek pracy w trybie natychmiastowym i to z jego winy. W cytowanym wyroku Sąd Najwyższy jednoznacznie stwierdził, że zawinione (wina umyślna lub rażące niedbalstwo) niewykonanie przez pracownika zgodnego z prawem polecenia poddania się kontrolnym badaniom lekarskim, jako naruszające obowiązek wykonania polecenia dotyczącego pracy (art. 100 i art. 211 pkt. 5 k.p.) może stanowić podstawę niezwłocznego rozwiązania umowy o pracę na podstawie art. 52 § 1 pkt. 1 k.p. Ponadto w wyroku z 2 marca 2011 r. (sygn. akt II PK 188/10, OSNP 2012/7-8/92) SN wyjaśnił, że obowiązek poddania się kontrolnym badaniom lekarskim ma charakter trwały. Niepoddanie się takim badaniom zleconym przez pracodawcę może uzasadniać rozwiązanie stosunku pracy w każdym czasie. Jak czytamy w wyroku SN obowiązki wskazane w art. 211 pkt. 5 k.p. należą do grupy obowiązków pracowniczych o charakterze podstawowym, a ich naruszenie skutkować może rozwiązaniem umowy o pracę. Podstawą rozwiązania stosunku pracy jest nie brak realizacji polecenia służbowego, a zawinione naruszenie podstawowego obowiązku pracowniczego: (...) w art. 211 pkt. 4 k.p. wskazuje się, że pracownik ma obowiązek poddawać się wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz innym zaleconym badaniom lekarskim i stosować się do wskazań lekarskich. Obowiązek ten, co wynika z art. 211 in principio k.p. ma charakter obowiązku podstawowego (...).